2020 YILI KAZI, KORUMA VE ONARIM ÇALIŞMALARI
Bakanlar Kurulu’nun 03.10.2016 tarih ve 2016/ 9336 sayılı karar numarası ile Tripolis Antik Kenti’nde; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ve Pamukkale Üniversitesi adına arkeolojik kazı ve restorasyon çalışmaları Prof. Dr. Bahadır Duman’ın başkanlığında sürdürülmektedir.
Gerçekleştirilen çalışmalara; alanlarında Prof., Doç., Dr. Öğretim Üyesi, Dr., Öğr. Görevlisi olan arkeolog, epigraf, biyolog, jeolog, sanat tarihçi, mimar, antropolog restoratör ve konservatörden oluşan farklı disiplinlerde akademisyenler katılmıştır.
KAZI ÇALIŞMALARI
Konut Alanı Doğu Sokak
Varlığı ilk olarak 2013 yılı kazılarında anlaşılan, ancak sadece ‘Mozaikli Ev’ ve güneyindeki konut ile bitişik olan küçük bir kısmı açığa çıkarılabilen, ‘Doğu Sokak’ olarak tanımladığımız kent içi ulaşım aksının, 2018 yılında ve devamındaki 2019 kazı sezonu başında Mozaikli Ev ile doğrudan ilişki içerisindeki büyük bir bölümü ortaya çıkarılmıştır. 2019 yılı kazı çalışmaları programı dahilinde, ‘Mozaikli Ev’ in doğu bitişiğinde yer alan bu ara sokağın 63.50 m’lik kısmı açığa çıkartılmıştır. Bu ara sokak, kuzeyde Sütunlu Cadde ile olasılıkla dik bir şekilde kesişmekte ve güney uzantısı ise ‘Mozaikli Ev’in güneydeki konut yapısının bitimine kadar devam etmektedir.
Sokağın kullanım evrelerini saptamak ve etrafında yer alan diğer mekânlar ile olan ilişkisini anlamak amacıyla sokağın güneye doğru açığa çıkartılması 2020 yılı kazı programına dâhil edilmiştir. Bu plan doğrultusunda sokağın güneye doğru 24 m’lik kısmı daha kazılarak, kuzey kesitten itibaren toplam 87 m’lik kısmının kazısı yapılmıştır.
Sokağın doğu ve batısını küçük ve orta ölçekli, düz yüzlü, kaba yonulu traverten bloklar ve çay taşları ile çift sıra örgü sistemiyle kireç harç kullanılarak örülmüş duvarlar sınırlamaktadır. Kısmen korunabilen ve kalınlıkları 60 ile 65 cm arasında değişen bu duvarlar aynı zamanda sokağa paralel uzanan mekânların dış duvarını oluşturmaktadır.
Mozaikli Konut Doğu Sokağı’nın orta kısmından kuzey-güney yönlü sokak boyunca uzanan kanalizasyon hattı devam etmektedir. Büyük boyutlu traverten bloklar kullanılarak oluşturulan kanalizasyon kapak taşları aynı zamanda sokak zeminini oluşturmaktadır. Büyük oranda korunabilmiş halde açığa çıkartılan kanalizasyon kapak taşlarının genişlikleri 65 ile 110 cm, uzunlukları ise 225 ile 280 cm arasında değişkenlik göstermektedir.
Mozaikli Konut Doğu Sokağı’nın kuzey kesitten itibaren güneye doğru sürdürülen çalışmalarda, Mozaikli Konut Doğu Sokağı’nı doğu-batı yönlü dik kesen bir ara sokak ile karşılaşılmıştır. Genişliği 5m olan bu ara sokağın doğu ve batı kesit içerisinden devam ettiği görülmüştür. Söz konusu ara sokağın doğuya ve batıya uzanan bölümlerinin 4’er m’lik kısmının kazısı yapılmıştır
Doğu Sokağın kazısı yapılan bölümünde kuzeyden güneye alçalan 6 m’lik bir kot farkı vardır. Kısa mesafede kot farkının bu denli yüksek olması ara sokağın topografya eğimine göre inşa edildiğini göstermektedir.
Latrina
Latrina yapısı Anıtsal Çeşme’nin güneyi ile Agora Kuzey Portiği’nin arasına konumlandırılmıştır. Kentin ana caddesinden Kutsal Alan Doğu Portik’e geçiş koridoru da yine Latrina’nın giriş kapısı önünden geçmektedir. Yapı kentin kamusal alanlarının tam merkezine inşa edilmiştir.
Kazı çalışmaları ilk olarak Latrina’nın doğu ve güneydoğu bitişiğinde kalan yıkıntılar üzerinde toplamda 12x12 m’lik alan içerisinde sürdürülmüştür. Bu yıkıntı içerisinde Latrina, Anıtsal Çeşme ve Hierapolis Caddesi’ne ait çok sayıda mimari bloğun olduğu gözlemlenmiştir. Latrina’nın güneydoğusunda doğu-batı yönlü, pişmiş toprak tuğlalar ile örülmüş kemer kalıntısı ile karşılaşılmıştır. Kemer örgüsünde kullanılan 5 tip tuğla tespit edilmiştir.
Hierapolis Caddesi üzerine kadar dağılan yıkıntının kazılarak kaldırılmasının ardından cadde zeminine ulaşılmıştır. Caddenin kazılan bölümünde zemin düzenlemesinin büyük boyutlu yassı traverten bloklar ile oluşturulduğu gözlemlenmiş olup, cadde zemini büyük oranda korunabilmiştir. Alanın topografik yapısından kaynaklı olarak zemin kuzeye doğru yükselerek devam etmektedir.
2019 yılı kazı sezonunda Latrina yapısının batı yarısı kazılamadığı için o kısmın detaylı verileri tam olarak elde edilememiş ve 2020 yılı kazı planına dahil edilerek öncelikle Latrina batı duvarının tamamının açılması hedeflenmiş, sonrasında ise Kutsal Alan Doğu Portik ile olan bağlantısı bulunmaya çalışılmıştır. Latrina batı duvarını açmak için yürütülen çalışmalarda ilk olarak toplamda 12 x 4 m ölçülerinde bir açma ölçüsü belirlenmiştir. Bu sayede yapının batı yarısı açılırken güney ve kuzey duvarlarının da tamamı görünür olmuş ve yapı bütünlüğü sağlanmıştır.
Latrina’nın batı yarısında sürdürülen çalışmalarda havuzu çevreleyen stylobat hattının batı bölümünde kuzey-güney yönlü 3 adet postament ve üzerinde Attik-Ion sütun kaidesi açığa çıkarılmıştır. Sütun kaideleri beyaz damarlı kaliteli mermerden yapılmış olup postamentler üzerinde insitu halde karşılaşılmıştır. Latrina’nın batı duvarına ve kuzey duvarına dayandırılmış halde oturma taşları açığa çıkarılmıştır.
Dolgu toprağın, taşıyıcı ve çatı sistemine ait yıkıntıların kaldırılmasının ardından yapı içerisinde deprem tahribatının boyutları daha net anlaşılmıştır. MS 2. yüzyıl başlarına tarihlendirilen 8.5 x 8.1 m ölçülerindeki Latrina’nın batı duvarı ve kuzey duvarı önünde eksiksiz fakat tahrip olmuş şekilde oturma blokları ele geçmiştir. Oturma blokları anastylosis yöntemi kullanılarak onarımı yapılmış ve tekrar yerlerine konulmuştur. Güney ve doğu duvarı önünde ise oturma sıraları günümüze kadar korunamamıştır. Aynı şekilde yapının zemini, havuzun zemin tuğlaları, oturma bloklarının hemen 10-15 cm üzerinde yapı genelinde yoğun şekilde yanık tabaka ile karşılaşılmıştır. Yanık tabaka içerisindeki karbonlaşmış ahşap örnekleri ve kırık çatı kiremidi parçaları yapının çatı düzenlemesiyle ilgili olup gerekli veriler ve örnekler alınarak kaldırılmıştır.
Latrina atık su kanalının tabanı tek sıra pişmiş toprak tuğla ile örülmüş ve araları kireç harç ile doldurulmuştur. Güney kanalda yapılan çalışmalarda taban tuğlaları bulunduktan sonra batıdan doğuya doğru alçalan ciddi bir eğim olduğu fark edilmiştir.
Anıtsal Çeşme’nin güney cephesi ile Latrina’nın kuzey cephesi arasında genişliği 2.5 m ile 1 m arasında değişen dar bir koridor bulunmaktadır. Koridora hem Ana Cadde’nin batısından hem de Kutsal Alan Doğu Portik’ten giriş yapılabilmektedir. Kapıdan girişte sol tarafta bulunan Latrina’ya gelenlerin temizlik amaçlı kullandığı havuzun kuzeyini Anıtsal Çeşme’nin güney duvarı oluştururken, diğer üç yönü ise kesme traverten bloklarla sınırlandırılmıştır. Havuzun tabanı pişmiş topraktan yapılmış 7 adet tuğladan döşenmiştir.
Kutsal Alan
Kutsal Alan, kent merkezinde inşa edilmiş kamusal alanların içerisinde konumu bakımından ve mimari öğelerin insitu olarak açığa çıkartılması nedeniyle ayrıca öneme sahip yapılarından biridir. Yapının güney bitişiğindeki yapılara bakıldığında doğu yarısına denk gelen bölümde agora, batı yarısına denk gelen bölümde ise bouleuterion yer almaktadır ve bu yapılara geçiş bir portiko ile sağlanmaktadır. Kutsal Alan’ın doğusunu Anıtsal Çeşme sınırlarken, kuzeybatısında hamam ve tiyatro gibi yapılar yer alır. Etrafı temenos duvarları ile çevrelenmiş yapının kuzey duvarının kuzey cephesinde ise doğu – batı yönlü Tiyatro Hamamı Sokağı boydan boya ilerlemektedir.
2019 yılı içerisinde Kutsal Alan’ın avlusunda sel ve rüzgâr biriktirmesi ile oluşmuş dolgu toprağın kazılması çalışmasına başlanmış ve Kutsal Alan Doğu Portiğin yaklaşık 18 m kadar batısına ilerlendikten sonra yıl içerisindeki çalışma sonlandırılmıştır. 2020 yılı kazı çalışmalarında da önceki sene koyulan hedefler ile benzerlik göstererek Kutsal Alan’ın avlusunda kentin kuzey yamaçlarından sel ve rüzgâr biriktirmesi ile oluşmuş dolgu toprağın kazılması planlanmıştır. Kutsal Alan’ın sütunlu galerilerinde daha önceki yıllarda gerçekleştirilen kazı çalışmaları göz önünde bulundurularak dolgu toprağın stratigrafik yapısı değerlendirilmiş ve sonraki yıllarda gerçekleştirilecek çalışmalara engel teşkil etmeyecek şekilde kazı çalışmalarının başlangıcı planlanmıştır. Kazı çalışmalarıyla sağlam ya da parçalı mimari öğeler açığa çıkarılmış, blok numaraları verilerek her aşaması fotoğraflarla belgelenmiştir. Ayrıca mimari çizim çalışmaları sürdürülmüştür.
Agora’nın kuzeyinde, Anıtsal Çeşme’nin batısında ve Tiyatro Hamamı Sokağı’nın güneyinde yer alan Kutsal Alan’ın avlusu, kuzey – güney yönlü 36 m ve doğu – batı yönlü 70 m ölçülerindedir. Kentin kuzey yamaçlarından yüz yıllar içerisinde gelen sel sularının ve kuvvetli rüzgarların alan içerisinde biriktirmesiyle oluşmuş yaklaşık 3 m’lik dolgu toprak tabakasından oluşmaktadır. Önceki yıl dolgu toprağın sadece doğu kesitinde çalışılırken bu yıl kuzey, batı ve doğu kesitlerde çalışılmıştır.
Avlu zemini üzerinde sürdürülen çalışmalar sırasında zemin üzerinde dağınık şekilde farklı kazı günlerinde karşılaşılan çeşitli ebatlarda irili ufaklı mermerden yapılmış plaka, süpürgelik, plaster, sütun gövdesi ve amorf parçalar gibi kent içerisinde hemen hemen her yapıda görülen buluntular bu alanda da açığa çıkartılmış ve tasnif alanında detaylandırılarak gruplaması yapılmıştır.
Kazı çalışmaları Kutsal Alan Batı Portik’ten yaklaşık 20 m kadar doğuya ilerlenmiş ve yaklaşık 15 m genişliğinde 20 m uzunluğunda bir toprak tabakası avlu içerisinden kazılarak alınmıştır. Söz konusu toprak tabakasının kaldırılmasından sonra beyaz mermerden yapılmış dairesel bir havuz açığa çıkarılmıştır. Havuzun oldukça tahrip olduğu ve çevresinden birçok parçasının kırıldığı gözlemlenmiştir. Ayrıca söz konusu havuzun üzerinde 3 adet demir kenedin bulunması antik dönemde de restorasyon geçirdiğini göstermektedir
Kutsal Alan Doğu Portiği üzerindeki kuzeyden güneye 5 ile 12. sütun aralığının batısındaki dolgu toprak tabakasının batıya doğru 16 m’lik kısmının kazısı geçen dönem kazı çalışmalarında yapılmıştır. 2020 yılı kazı çalışmalarında 3 m yüksekliğindeki dolgu toprak tabakası üzerinde 15x15 m’lik bir alanda yürütülen çalışmalar, batıya doğru 15 m daha ilerletilmiştir.
Kutsal Alan zemini üzerinden kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanarak Hierapolis Caddesi kanalizasyonuna bağlanan atık su kanalının çalışma alanı içerisinde kalan 10 m’lik kısmı görünür hale getirilmiştir. Kanalın üzeri, genişlikleri 30 ile 80 cm arasında, uzunlukları ise 75 ile 135 cm arasında değişkenlik gösteren kaba yonulu traverten taşlarla kapatılmış ve kapak taşlarının yanları kireç harç kullanılarak küçük ve orta ölçekli çay taşları ile yer yer desteklenmiş olduğu gözlemlenmiştir. Anıtsal Çeşme’den başlayarak kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan pişmiş toprak künk hattının, çalışma alanı içerisinde kalan 13 m’lik kısmı daha görünür hale getirilmiştir. Uzunlukları 35 ile 37 cm arasında değişen pişmiş toprak künklerden yapılan hat, Kutsal Alan Avlusu’nun zemin seviyesinde güneybatıya doğru devam etmektedir.
Tiyatro Hamamı Sokağı
Kazı çalışmalarının amacı; 2019 kazı sezonunda bir kısmı açığa çıkarılan ve Anıtsal Çeşme kuzey bitişiğinde Hierapolis Caddesi’ni doğu-batı yönlü kesen Tiyatro Hamamı Sokağı’nı açığa çıkartarak sokağın kullanım evrelerini saptamak ve sokağın bitişiğinde yer alan yapılar ile olan ilişkisini tespit ederek kent içerisindeki işlevinin netleşmesini sağlamaktır.
Tiyatro Hamamı Sokağı, doğuda Hierapolis Caddesi üzerinden başlayarak batıya doğru devam ederek Tiyatro Hamamı’na ulaşımı sağlayan sokak olmasından dolayı “Tiyatro Hamamı Sokağı” olarak adlandırılmıştır. Sokağın güneyinde Kutsal Alan ve Anıtsal Çeşme, kuzeyinde ise henüz kazı çalışması yapılmayan katedral bulunmaktadır.
2020 yılı Tiyatro Hamamı Sokağı’nda kazı çalışmaları sokağın doğudan batıya 8 ile 53. metreleri arasında devam ettirilmiş, sokağı kaplayan yaklaşık 2 m’lik dolgu toprak tabakasının kazısı tamamlanarak sokağın batıya doğru 45 m’lik bölümü daha açığa çıkartılmıştır. Yapılan kazılar sonrasında sokağın batıya doğru kesit içerisinde devam ettiği gözlemlenmiş olup, sokağın Tiyatro Hamamı’na kadar devam ettiği öngörülmektedir. Sokağın doğudan batıya 41. m’sinde sokak üzerinde kavşak noktası yer almaktadır. Bu noktadan sokağın kuzeyine devam eden 5 m genişliğinde bir sokağın daha olduğu saptanmış olup, sokağın kuzeye doğru 3 m’lik kısmı açılmıştır. Kuzey sokak alanın topografik yapısından ve toprak altındaki yapıların sağlamlığından kaynaklı kuzeye doğru yükselerek devam etmekte ve kesit içerisinde ilerlemektedir. Bahsi geçen kavşak noktasının güney yönünde ise Tiyatro Hamamı Sokağı üzerinden Kutsal Alan’a geçişi sağlayan Kutsal Alan kuzey kapısı yer almaktadır.
Doğu-batı yönlü uzanan Tiyatro Hamamı Sokağı’nın içten içe genişliği 7 m olarak ölçülmüştür. Sokağın güneyini; orta ölçekli kaba yonulu traverten bloklar, devşirme kırık mermer parçaları, küçük ve orta ölçekli çay taşları ile yatay dizilmiş 3 sıra tuğla, çift sıra örgü sistemiyle kireç harç kullanılarak örülmüş olan, 70 cm kalınlığındaki Kutsal Alan kuzey temenos duvarı sınırlandırmaktadır. Sokağın kuzeyini çoğunluğu devşirme, büyük ölçekli düz yüzlü, ince yonulu traverten bloklar ağırlıklı olmak üzere, yer yer küçük ve orta ölçekli çay taşları, mermer ve tuğla parçaları kullanılarak örülmüş 80 cm kalınlığındaki katedral güney duvarı sınırlandırmaktadır.
Sokak zemininin kısmen korunabilmiş 60x80, 90x60, 160x110, 100x110, 120x70, 175x120 cm gibi değişken ölçülerde büyük boyutlu traverten taşlarla oluşturulmuş olduğu gözlemlenmiştir. Zemin seviyesi alanın topografik yapısından kaynaklı olarak değişkenlik göstermektedir. Tiyatro Hamamı Sokağı’nın kanalizasyon hattı ise sokağın orta bölümünde, sokak boyunca doğu-batı yönünde devam etmektedir.
KORUMA VE ONARIM ÇALIŞMALARI
Restorasyon ve konservasyon çalışmaları uluslararası çerçevede alınan koruma ve onarım kararları doğrultusunda, alanında uzman, kazı heyet listesinde belirtilen restoratörler tarafından yürütülmüştür. Çalışmalar, kazı alanında mimari eserler üzerinde, kazı evi restorasyon ve konservasyon laboratuvarında ise mermer heykellerin birleştirilmesi ve taşınabilir kültür varlıklarının restorasyon ve konservasyonu olmak üzere üç bölümde gerçekleştirilmiştir.
2020 yılı restorasyon ve konservasyon çalışmaları, kazı ve restorasyon programı dahilinde Anıtsal Çeşme (Nymphaeum), Hierapolis Caddesi ve Latrina’da gerçekleştirilmiştir. Kemerli Yapı, Tabernalar ve Erken Bizans Kilisesi 4 yapılarında ise yıllık periyodik bakım çalışmaları yapılmıştır.
Anıtsal Çeşme
Anıtsal Çeşme’de yürütülen restorasyon çalışmaları, yapıya ait kırık ve eksik durumda olan mimari bloklar üzerinde gerçekleştirilmiştir. Tamamlaması yapılan mimari blokların çeşitleri şunlardır; arşitrav-friz, arşitrav, friz, geison, sütun kaidesi, sütun başlığı, sütun, postamentli kaide ve tavan kasetidir.
Hierapolis Caddesi Doğu Portik
Hierapolis Caddesi Doğu Portik’te bulunan sütun dizesinin ve kemer ayaklarının restorasyon ve konservasyon çalışmaları yapılmıştır. Sütunun üst tamburunun alt kısmında eksik parçalar olduğu için sütunun statik olarak ayakta durmasını engellemektedir ve bu alanlara tamamlamalar yapılmıştır. Sütun kaidesinin altındaki orijinal harç, bağlayıcı özelliğini yitirdiği için kaide yerinden kaldırılarak altındaki harç temizlenmiştir. Çeşitli boyutlardaki kurşun parçaları kullanılarak kaide teraziye alınmış ve sabitleme işlemi uygulanmıştır. Güneyden kuzeye doğru 3,4,5,6,7,8,9,10,11 ve 13. sütunlarda aynı işlemler tekrarlanmıştır.
Latrina
Latrina restorasyon çalışmaları oturma taşlarının zamanla orijinal yerlerinden kayması ve bazı blokların çatlak ve kırık olması nedeniyle acil müdahale edilmesine gerek duyulmuştur. Söz konusu çalışmalar anastylosis esas alınarak kuzey oturma sırasında başlamış ve batı oturma sırasıyla devam etmiştir.
Kemerli Yapı
Kemerli Yapı’nın kuzey ve güney duvarlarında bulunan sıva kalıntılarının yıllık periyodik bakımları yapılmıştır. Sıvaların yüzeylerinde, iklimsel etkenlerden dolayı liken oluşumları gözlemlenmiştir. Gerekli onarıcı kimyasal karışımlar hazırlanarak yumuşak uçlu fırçalar ile yüzeye uygulanarak temizleme işlemi yapılmıştır. Temizleme işleminin ardından yüzey, saf su kullanılarak kimyasaldan tamamen arındırılmıştır.
Tabernalar
Tabernaların duvarlarında bulunan fresklerin yıllık periyodik bakım çalışmaları yapılmıştır. Fresklerin yüzeylerinde atmosferik etkenlerden dolayı kir oluşumları gözlemlenmiştir. Yüzeyde oluşan kirlenmeler, saf su ve sünger yardımı ile hafif bir şekilde tampon yapılarak temizlenmiştir.
Erken Bizans Kilisesi 4
Kilisenin kuzey ve güney duvarlarında bulunan fresklerin yıllık periyodik bakımları yapılmıştır. Fresk yüzeylerinde iklimsel etkenlerden dolayı tuzlanma oluşumu gözlemlenmiştir. Yüzeydeki tuzlanmalar gerekli onarıcı kimyasal kullanarak temizlenmiş ve ardından saf su ile kimyasaldan arındırılmıştır.