2017 YILI KAZI, KORUMA VE ONARIM ÇALIŞMALARI
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün, Kültür ve Tabiat Varlıklarıyla İlgili olarak yapılacak kazı ve sondaj ruhsatnamesi gereğince, 2017 yılı Tripolis Antik Kenti Kazı ve Restorasyon çalışmaları başlatılmıştır. Tripolis’te 2017 yılındaki faaliyetler, Kazı ve Restorasyon Çalışmaları olarak iki başlık olarak değerlendirilmiştir. Kazı çalışmaları tek sektörde devam ederken; restorasyon çalışmaları 6 farklı yapıda yürütülmektedir. Bu çalışmalar 4 arkeolog, 1 restoratör, farklı üniversitelerden gelen 5 arkeoloji bölümü öğrencisi ve 19 işçinin katılımıyla gerçekleşmektedir.
1. KAZI ÇALIŞMALARI
1.1 Agora Avlusu
Kent merkezine Roma Dönemi’nde kuzey- güney yönlü ve dikdörtgen planlı olarak inşa edilen Agora; M.S. 4. yy. sonu- M.S. 5.yy. başlarında yapılan yeni düzenlemelerle kullanılmaya devam etmiştir 49 x 68 m. ölçülerindeki yapı, yaklaşık 3332 m² lik bir alanı kaplamaktadır. Agoranın Geç Roma Dönemi’ndeki son halini yansıtan günümüzdeki görünümü, daha önceki dönemlerde (Erken İmparatorluk Dön.) aynı yerde inşa edilen agora ile benzer planlamaya sahiptir. Kent merkezinde inşa edilen yapının, 2014 yılında kazısı başlatılmış, sütunlu galerileri açığa çıkartılmış, avlusunun bir bölümünün kazısı yapılmış, restorasyon çalışmalarının büyük bir kısmı tamamlanmıştır. Yaklaşık 2500 m² lik açık alana sahip, 44 x 57 m. ölçülerinde ki Agora avlusunun kazılmadan bırakılan kısmının kazı çalışmaları ise 2017 yılı kazı çalışmaları programı dâhilinde tamamlanması planlanmaktadır (Figür 1).
Figür 1: Agora Kuzeyden Görünüm
2. RESTORASYON ÇALIŞMALARI
Tripolis Antik Kenti'nde 02 Ocak- 15 Haziran 2017 tarihleri arasında Agora Kuzey Portik ile Kutsal Alan Batı, Kuzey ve Doğu Portikleri'nde restorasyon, konservasyon ve çizim çalışmaları Denizli Müzesi Müdürlüğü denetiminde gerçekleştirilmiştir. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün, 23.06.2017 tarih ve 129811 sayılı kararı ile 2017 yılı kazı-sondaj izni alınarak restorasyon ve konservasyon çalışmaları kaldığı yerden devam etmiştir. Restorasyon ve konservasyon çalışmaları uluslararası çerçevede alınan koruma ve onarım kararları doğrultusunda, alanında uzman kazı heyet listesinde belirtilen mimar, arkeolog ve restoratörler tarafından yürütülmüştür. Çalışmalar, kazı alanında mimari eserler üzerinde ve kazı laboratuvarında taşınabilir kültür varlıkları üzerinde yapılan uygulamalar olarak iki bölümde ele alınabilir. Bu kapsamda 2017 yılı içerisinde Kutsal Alanda, Tabernalarda, Kemerli Yapıda, Agora Kuzey Portik, ve Agora Güneyinde restorasyon çalışmalarının bir kısmı tamamlanmıştır. Yapılara ait mimari blokların çizim ve prova çalışmaları ise tamamlanma aşamasındadır.
2.1 Agora Kuzey Portik
Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 13.05.2016 tarih ve 5143 sayılı karar doğrultusunda, Geç Roma Agorası Kuzey Portik ve Oturma Basamakları restorasyon projesi; 2016 yılında başlanmış, 2017 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Oturma basamaklarının tahrip ve eksik olan kısımları daha önceki yıllarda bu alanda gerçekleştirilen kazılarda tespit edilen ve tasnife taşınan orjinal basamak bloklarıyla tamamlanmıştır. Orijinal basamak bloklarının yetersiz gelmesi nedeniyle Tripolis Antik Kenti çevresinde yer alan traverten ocaklarından alınan örneklerin analizlerinin yapılmasının ardından, orijinal bloklara en uygun bloklarla eksik kısımlar tamamlanmıştır. Krepidomanın eksik basamak bloklarının tamamlanmasıyla gezinti alanına uygun travertenler orijinal yerlerine yerleştirilmiştir (Figür 2).
Figür 2: Agora Kuzey Tribün
Yaklaşık olarak MS. 350- 360 civarında bölge kentlerinde de (Laodikeia, Hierapolis) etkilerinin görüldüğü büyük bir deprem nedeniyle sütun ve heykel kaideleri güneye doğru agora kuzey tribün ve avlu üzerine yıkılmıştır. MS. 4. yy. başında travertenden yapılan stylobat üzerine yine traverten kullanılarak sütun kaideleri, kaide üzerine mermer sütun tamburları ve başlıklar yerleştirilmiştir. Depremin etkisiyle yıkılan sütun ve sütun başlıklarının bazılarında düşme etkisiyle oluşan kırıklar, aşınmalar ve yıpranmalar mevcuttur. Depremin neden olduğu tüm bu olumsuz etkilerin büyük bir kısmı restorasyon çalışmalarıyla giderilmiştir. Bir bölümü hasar görmüş sütunlar portiğin ilk tasarımındaki bütünlüğüne kavuşacak biçimde geleneksel tamamlama işlemi uygulanarak bütünleme (reintegrasyon) yapılmıştır. Kuzey Portik Oturma Basamakları ve gezinti alanına ait blokların yerleştirilmesi ile blok aralarında ki derz harçları kumlaşarak bağlayıcı özelliğini kaybetmesi nedeniyle boşaltılıp, analizleri yapılan yapının orijinal harcı ile tekrar doldurulmuştur. Bu uygulamalarının yanı sıra Agora Kuzey Portiğine ait sütunlu galerileri ve sütun aralarına yerleştirilmiş heykel ayaklarının orijinal yerlerine sabitlenmesi işlemi tamamlanmıştır (Figür 3).
Figür 3: Agora Kuzey Tribün
2.2 Agora Güney Portik
Agoranın Güney Portiği, Sütunlu Cadde’nin kuzey bitişiğine inşa edilen sur duvarı ile agoranın güney sınırını oluşturan güney tribünün arasında yer almaktadır. Genişliği 5 m, doğu- batı uzunluğu 38 m. olan güney portiğin doğusunu bu alanı kuzey- güney yönünde dikine kesen ve MS. 6 yy. a ait daha geç tarihli bir duvar sınırlar. Olasılıkla agora portiği işlevini kaybettikten sonra ince ve uzun koridor, basit örgü tekniğiyle örülmüş duvarlarla bölünerek işlik olarak kullanılmıştır. Ayrıca işlikler içerisine sekiler yerleştirilerek kullanım alanı genişletilmiştir. Çay taşı, traverten, mermer ve onyx parçaları, moloz taşlar, pişmiş toprak tuğla parçaları, toprak ağırlıklı kireç harçla ile örülen seki düzeni zaman içerisinde formunu kaybederek niteliğini kısmen yitirmiştir. 2017 yılında başlatılan restorasyon çalışmalarıyla sekileri oluşturan taş örgü orijinal malzemesi kullanılarak orijinaline yakın bir görünüm kazanacaktır (Figür 4).
Figür 4: Agora Güney Portik
Agora Güney Portik Restorasyon Sonrası
2.3 Erken Bizans Kilisesi 4
2016 kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan ve projeleri kazı ekibi tarafından hazırlanan Erken Bizans Kilisesi 4 (EBK4) Restorasyon Projesi, Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 07.04.2017 tarih ve 6373 sayılı kararlarıyla uygun görülmüş ve restorasyona yönelik hazırlanan anastylosis projelerinin uygulama sorumluluğu kazı başkanlığına verilmiştir. Yapıya, Hierapolis Caddesi üzerinden girilir. Dikdörtgen planlı yapı; güneyde Erken Bizans sur duvarı ile kuzeyde Kemerli Yapı arasına doğu- batı yönlü yerleştirilmiştir. Yapının doğusunda, Sütunlu Cadde’nin Kuzey Portiği üzerine inşa edilmiş ve bitişik nizamlı olarak devam eden tabernalar yer almaktadır. Merkezi planlı kiliseler arasında yer alan yapı tek neflidir. Batıdan başlayarak kilisenin bölümleri arasında sırasıyla önce atrium, sonra kare planlı narteks, ardından doğu batı yönünde uzanan tek nef ve naos yer almaktadır. Naos kısmının doğusunda eliptik bir merkez ve merkezin bitiminde apsis kısmı yer almaktadır (Figür 5).
Figür 5: Kilise Hava Fotoğrafı
Yapının üst örtü sistemi tamamen çökmüş olup mevcut durumda çatı sistemi bulunmamaktadır. Ancak apsis kısmının üst örtüsü beşik tonoz, naos kısmının merkezi eliptik kubbe, yine naos bölümünde bulunan doğu batı yönündeki dikdörtgen planlı bölümünün üst çatı sistemi içte beşik tonoz, dışta kırma çatı olduğu düşünülmektedir. Narteks kısmının üst örtüsü ise kuzey- güney doğrultusunda içten beşik tonoz dıştan kırma çatılı olduğu düşünülmektedir.
Restorasyona çalışmaları yapının mevcut durumu incelenmesiyle başlamış, hasar nedenleri araştırılmış ve en az müdahaleyle en iyi korumayı sağlayacak uygulama yöntemleri belirlenmiştir. Duvarların ve kapıların üzerinde oluşan ölü tabakalar temizlenerek restorasyon için uygun alanlar oluşturulmuştur. Duvarlardaki derz harcının kumlaşarak bağlayıcı özelliğini kaybeden kısımlarındaki bozulan derz harçları boşaltılıp analizleri yapılan harç ile tekrar doldurulmuştur. Yapının beden duvarları üzerinde açığa çıkarılmış fresklerin bir bölümünde onarım çalışması yapılmıştır. Böylece söz konusu fresklerin bozulmalarına ve dağılmalarına engel olunmuştur (Figür 6). Fresk yüzeylerinde zamanla oluşan kirlenmenin önüne geçilmesi amacıyla yüzey temizliği gerçekleştirilmiştir. Bordür ve temizlik çalışmalarının ardından yüzeydeki tuzlanmayı gidermek için sepiolit ve kâğıt hamuru karışımı hazırlanmıştır. Karışım yüzeye uygulanarak deiyonize su ile temizlenmiştir.
Figür 6: Kilise Freskosu
2.4 Tabernalar
Erken Bizans Kilisesi 4’ün doğu bitişiğinde, Sütunlu Cadde ile Kemerli Yapı arasında bulunan ve cadde boyunca devam eden tabernalar 7x12 m. lik alan üzerine yerleştirilmiştir. Yapının beden duvarları taş malzeme üzerine kerpiç kullanılarak yükseltilmiştir. Duvar üzerinde panolara ayrılarak yapılmış renkli freskler yer almaktadır. 2017 yılı restorasyon çalışmalarında Taberna duvarları üzerindeki fresklerin yağmur suyu ile oluşan nem ve tuzun, zamanla oluşturduğu tahribatları gidermek amacıyla fresklerin yüzey temizliği, bordür ve enjeksiyon uygulamaları yapılmıştır (Figür 7).
Figür 7: Kilise Restorasyon Çalışmaları
2.5 Kemerli Yapı
Erken Bizans Kilisesi 4 ve doğu bitişiğindeki tabernaların kuzeyine inşa edilen Kemerli Yapı, doğu- batı yönlü uzanmakta olup, dikdörtgen bir forma sahiptir. Geç Helenistik- Erken Roma Dönemi’nde inşa edilen, ancak M.S. 4. yy. da ikinci bir kullanım evresi bulunan Kemerli Yapı, 15 kemer dizisi ve kemerlerin üzerinde büyük kesme taşlardan yapılmış tavan bloklarından oluşmaktadır. 2017 yılı restorasyon çalışmalarında Kemerli Yapı’nın kuzey ve güney duvarları üzerinde sağlam kalabilmiş ve büyük bir oranda koruma ve onarım çalışmaları tamamlanmış sıva kalıntılarının yüzeyinde zamanla oluşan kirlenme ve yosun tabakasının yüzey temizliği yapılmıştır. Ayrıca Kemerli Yapı kuzey duvarına yaslandırılmış sekilerin üst örtüden akan yağmur suyu nedeniyle oluşan tahribatlarını gidermek ve oluşabilecek tahribatların önüne geçmek amacıyla orijinal çamur harca uygun harç hazırlanarak dökülen kısımların onarımı gerçekleştirilmiştir (Figür 8).
Figür 8: Kemerli Yapı Restorasyon Çalışmaları
2.6 Kutsal Alan
Kent merkezinde inşa edilmiş kamusal alanların içerisinde mimari öğelerinin in-situ olarak açığa çıkartılması nedeniyle en önemli yapılardan biridir. Yapının güney bitişiğinde kent meclisi ve theatron formunda ikinci bir agora yer alırken, doğusunu M.S.2. yy. da inşa edilmiş olan ve heykellerle hareketlendirilmiş Anıtsal bir çeşme sınırlar. Kutsal Alanın inşası M.S.2.yy dayansa da M.S.494 depreminden sonra oluşan tahribatların giderilmesi amacıyla küçük yapısal değişikliklerle kullanılmaya devam edilmiştir. 2016 yılı sonunda Aydın Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 16.12.2016 tarih ve 5849 sayılı kurul kararı ile onaylanan Tripolis Antik Kenti Devlet Agorası / Kutsal Alan Portikoları Restorasyon Projesi, projeye uygun teknik verilerin değerlendirilmesi ve mevcut durumunun incelenmesinin ardından küçük bir alanda başlatılmıştır. Kutsal Alanın Kuzey Portik duvar taşlarının deprem etkisiyle yıkılmış M.S.2. yy. duvarları, anastylosis esas alınarak, tasniflendikleri yerlerden taşınarak orijinal harcın niteliklerine uygun harçla duvarın özgün durumunu bozmadan bir bölümüne capping uygulaması yapılmıştır (Figür 9). Derz harcının kumlaşarak bağlayıcı özelliğini kaybeden kısımları ve bozulan derz arasındaki harçlar boşaltılıp yapının orijinal harcı ile yenilenmiştir.
Figür 9: Kutsal Alan Restorasyon Çalışmaları
3. ÇEVRE DÜZENLEMESİ ve TEMİZLİK ÇALIŞMALARI
11.01.2017- 15.06.2017 ile 23.06.2017- 15.08.2017 tarihleri arasında kazı, sondaj ve restorasyon çalışmalarına ilişkin izinlerin alınmasıyla, kent merkezine inşa edilmiş sivil ve kamu yapılarının içerisinde ve çevresinde zamanla oluşan doğal bitki örtüsünün temizliğine başlanmıştır. Çalışmanın amacı kente gelen ziyaretçilerin gezi güzergâhı üzerinde gerçekleştirecekleri ziyaretlerini, rahat ve güvenli şekilde yapmasına olanak sağlamak ve yapıların çevresinde oluşan yoğun bitki örtüsünün oluşturduğu yangın tehlikesini ortadan kaldırmaktır. Bu kapsamda; Mozaikli Konut ve çevresi, Kiliseler, Dükkânlar, Sütunlu Cadde, Hierapolis Caddesi, Devlet Agorası/Kutsal Alan, Agora Kuzey ve Güney Oturma Basamakları, Kemerli Yapı, Tonozlu Yapı, Podyumlu Yapı, Granarium, Anıtsal Çeşme, ören yeri doğu kapısında çevre düzenlemesi ve temizlik çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
Ayrıca 2016 yılı kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan kazı toprağının döküldüğü Bouleuterionun yaklaşık 100 m. batısında ki alandan, 17 kamyon (680 ton) toprak alınarak kent dışına çıkartılmıştır. Böylece 2017 kazı çalışmalarında ortaya çıkacak kazı toprağı için toprak dökülecek alan hazırlanmıştır. 2017 yılı içerisinde gerçekleştirilen diğer bir çalışma, etütlük ve analizlik eserlerin tasniflendiği Kazı Evi içerisinde bulunan eser deposunun yetersiz gelmesi nedeniyle kazı evi arka bahçesi içerisinde, Buldan Belediye Başkanlığı tarafından yaklaşık 100 m2 lik alana ihtiyacı karşılayabilecek eser deposunun temelleri atılmıştır.
4. YAYIN ÇALIŞMALARI
2016-7 ve öncesinde kazı çalışmalarında tespit edilen buluntularla ilgili olarak farklı disiplinlerden bilim adamlarıyla gerçekleştirilen ortak yayın çalışmalarının yanı sıra Doç. Dr. Bahadır DUMAN yürütücülüğünde Pamukkale Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimine sunulan 2016KRM009 no.lu Kurumsal Altyapı Araştırma Projesi tamamlanarak proje süreci sonunda elde edilen bilimsel bilgiler ve diğer sonuçlar “B. Duman (ed), Tripolis Ad Maeandrum I: Tripolis Araştırmaları, İstanbul, 2017” başlıklı kitapta yayınlanmıştır (Figür 10). Bu projenin tüm aşamalarında doktora, yüksek lisans ve lisans öğrencilerinin disiplinler arası bir araştırmada tüm yıl boyunca görev almaları ve bu tür bilimsel projelere yönelik bilgi ve deneyim kazanmaları sağlanmıştır.
