KUZEY ŞEHİR KAPISI VE ÇEŞME YAPISI

KUZEY ŞEHİR KAPISI VE ÇEŞME YAPISI

Kuzey suru üzerinde bulunan Kuzey Şehir Kapısı, Lagina Hekate ve Panamara Zeus kutsal alanlarından gelen kutsal yolların kente ulaştığı yerde bulunmaktadır. Bu nedenle Kuzey Şehir Kapısı'nın hem giriş hem de antik dönemlerden gelen törensel fonksiyonuyla büyük bir önemi bulunmaktadır. Halen ayakta kalıntısı görülebilen Roma Dönemi'ne ait gösterişli kapının bulunduğu konumda, Klasik ve Hellenistik dönemlere ait bir girişinde olduğu düşünülmektedir. Hellenistik Dönem'deki kapının, öncekinden daha büyük olduğu, özellikle Hellenistik Dönem sur duvarına Roma Dönemi mevcut kapının batı kısmında eklenmesinden anlaşılmaktadır. Bunların tamamı alanda yapılacak kazı ile kesinleşecek olmakla birlikte, muhtemelen MÖ 2. yüzyılda önceki kapının bulunduğu konum biraz doğuya kaydırılmış ve daha büyük inşa edilmiş olmalıdır.

Resim 1. Osman Hamdi Bey (1891) Dönemi'nde Kuzey Şehir Kapısı

Arkaik Dönem'den beri kullanım gördüğü bilinen ve her iki kenarında Nekropol alanları bulunan kutsal yolun kireçtaşı çokgen bloklardan oluşan döşemesi, güzergah olarak Lagina Hekate Kutsal Alanı'ndan gelerek Kuzey Şehir Kapısı batı girişine ulaşmaktadır. Bu batı girişin batısındaki alanda düz kenarlı, düz yüzeyli, ince yonulu dörtgen taşlardan pseudo-isodomik olarak inşa edilmiş Hellenistik Dönem duvarları, bu duvarın devamında ise düz kenarlı, kabarık yüzeyli kaba yonulu dörtgen ve yer yer yamuk taşlardan yapılmış Geç Klasik Dönem duvar örgüsü bulunmaktadır. Kuzey Kapının doğu girişi, doğu kemerinin hemen yanından itibaren, batı yönde görülen Geç Klasik Dönem duvarları başlamaktadır. Kapının batı yönündeki Hellenistik duvarın eklenmiş olduğu açıklık, doğu yönde yoktur. Bu durum doğu yöndeki sur duvarlarının Antoninler Dönemi'ndeki imar aşamasında kapının yerleştirileceği mesafeye kadar tahrip edildiğini göstermektedir. Böylelikle mimari olarak da Kuzey Şehir Kapısı'nın batı girişinin bulunduğu alan ve kısmen çeşmenin olduğu yerde, daha önceki kapıların da düzenlenmiş olabileceği ortaya çıkmaktadır.

Resim 2. Restorasyon çalışmaları öncesinde Kuzey Şehir Kapısı batı girişi, iç cephe.

Kuzey Şehir Kapısı, iki yanda anıtsal kemerli girişler ve bunların arasında yarım yuvarlak havuzlu iki katlı bir çeşme ile birlikte oldukça büyük bir yapı olarak inşa edilmiştir. Çeşmenin kent içindeki sütunlu caddeye bakan cephesi Korinth düzeninde bir mimari tasarıma sahiptir. Dış cephe görünüşü anıtsal ve sade olmasına karşın, iç cephe görünüşü hareketli ve zengin olarak düzenlenmiştir. Çeşmenin yarım yuvarlak havuzunun üst bölümündeki cephelerinin iki katlı mimari yapısına heykellerin eklenmesiyle daha görkemli ve teatral hale getirilmiştir. Yarım yuvarlak çeşmenin iki katlı cephesinde Korinth düzeninde sütunlar ve üst yapı elemanları ile bunların arasında Athena, Apollon ve diğer tanrı ve tanrıçalara ait heykeller bulunmaktaydı.

Resim 3. Kuzey Şehir Kapısı ve Çeşme'nin Üç Boyutlu Modellemesi.

Kapının her iki kemerli girişinin ayaklarının örgüsü, kaide ve taç arasında pseudo-isodomik yerleştirilmiş dört sıradan oluşmaktadır. Ayakların köşelerine, sağlam olması için özellikle büyük bloklar konulmuştur. Girişlerin taşıyıcıları olan ayaklarda olduğu gibi geçişlerin üzerindeki tonozlar da aynı şekilde büyük bloklardan anıtsal inşa edilmiştir. Tonozların her iki dış cephesine gelen fascialı ve taçlı düzenlenen kemer bloklarının kilit taşları üzerinde farklı kabartmaların yerleştirilmiş olduğu ele geçen mimari elemanlardan bilinmektedir.

Panama Zeus Kutsal Alanı'ndan gelenlerin giriş yaptığı düşünülen doğu girişinin kemer kilit taşına ait, Zeus'un at üzerinde getirilişi ve kurban sahnesine ait iki kabartma tespit edilmiştir. Buluntu yerlerine göre, bunlar kapının iç ve dış cephesine gelmektedir. Kapının batı girişine ait olan kabartma net olarak bilinmemekle birlikte, Lagina Hekate Kutsal Alanı'ndan gelen taş döşeli kutsal yolun doğrudan bu girişe ulaştığı görülebilmektedir. Bu nedenle batı kapısının Lagina Hekate Kutsal Alanı ile ilişkili olduğu, bundan dolayı da Hekate ile ilgili olabileceği mevcut kalıntılardan anlaşılmaktadır. Buna göre MS 139 yılı depremi sonrasında yeniden inşa edilen Kuzey Şehir Kapısı'nın iki girişi, kentin iki kutsal alanına hizmet verecek şekilde iki ayrı törensel fonksiyona sahip kapı olarak düzenlenmiş olmalıdır.

Resim 4. Kuzey Cadde, Meydan, Çeşme Anıtı ve restorasyon sonrasında Kuzey Şehir Kapısı.

Antoninler Dönemi'nde Kuzey Kapı ile birlikte önündeki meydanın da aynı anda düzenlendiği anlaşılmaktadır. Bu düzenleme sürecinde her iki girişin ayakları önünde ve bunların tam karşısında simetrik olarak yerleştirilen ikişerden dört ve toplamda sekiz adet sütun, Kuzey Şehir Kapısı ve Çeşme ile Kuzey Sütunlu Cadde arasında kalan meydanı daha gösterişli ve anıtsal hale getirmiştir. Sütunlar postamentli Attik-ion kaideli, yivsiz tek parça gövdeli ve Korinth başlıklıdır. Bu sütunlardan Batı girişi, batı ayağı önündeki örnek, başlığı kaymış olmakla birlikte in situ olarak yerinde durmaktadır. Doğu girişi, doğu kemer ayağı önündeki postamentli Attik-ion sütun kaidesi in situ olarak olarak durmakla birlikte, sütun gövdesi ve başlık düştüğü şekilde girişin önünde, kilisenin kuzey nefi içindedir. Bunların dışında çeşme havuzunun her iki kenarında ve batı girişi karşısındaki dört postamentli Attik-ion sütununun kaideleri in situ olarak durmaktadır. Burada toplam sekiz sütunun çevrelediği, batı kenarında dükkanların da bulunduğu, bir meydan oluşturulmuştur. Bu meydan, dışarıdan kente girenlerin ve kent içinden gelip çeşmeyi kullanmak isteyenlerin toplandığı merkezi bir alan fonksiyonundaydı.

Kuzey Şehir Kapısı'nın mimari özellikleri Roma İmparatorluk Dönemi'nin tipik mimari uygulamalarındandır. Bunun yanı sıra yapılan düzenlemeler, MS 2. yüzyıldaki Orta İmparatorluk Dönemi mimari rekabeti ve uygulamaları içerisinde Stratonikeia'nın oldukça ileri bir seviyede olduğuna işaret etmektedir. Mimari özelliklerine ve heykeltıraşlık eserlerine göre Kuzey Şehir Kapısı ve Çeşme'nin MS 139 yılındaki deprem sonrasında inşasına başlandığı ve Erken Severuslar Dönemi'nde tamamlandığı önerilmektedir.