İNCİR YETİŞTİRİCİLİĞİ
İncir, kültüre alınma ve tanınma yönünden insanlık tarihi kadar geçmişi olan bir meyve türüdür. Sağlıklı ve uzun yaşamın simgesi olarak kabul edilen incir, yetiştiriciliği yapılamayan Batı ve Kuzey Avrupa ülkelerinde egzotik meyve olarak büyük ilgi görmektedir. Bu ilgi, incirin kutsal meyve olarak görülmesi, besin içeriğinin diğer birçok meyve türüne göre yüksek olması (özellikle ham ve indirgen lif, mineral ve polifenol içeriğince zengin olması, sodyum, yağ ve kolesterol içermemesi), farklı değerlendirme şekillerine sahip ticari bir meyve olması gibi faktörlerin etkisiyle artarak devam etmektedir.
İncirin botanik ismi olan (Ficus carica), Ege bölgesindeki antik yerleşim alanı olan “Caria”dan gelmektedir. İncir, Urticales takımının Moracae familyasının Ficus cinsinden olan Ficus carica L. türüdür. Birçok yabani ve kültür alt türleri bulunmaktadır. Ficus türleri yayıldığı alanlar ve kullanım alanları aşağıda verilmiştir. İncirin Anadolu’da bulunan önemli bir yabani formu da Ficus carica erinosyce olup bundan incirin iki kültür formu olan F. carica caprificus (erkek incir) ve F. carica domestica (dişi incir)’nın meydana geldiği düşünülmektedir. İncir kültürü Anadolu’da insanlık tarihi kadar eski dönemlere dayanan kültür meyveleri içinde en eski gelişme tarihine sahip meyvelerden biridir. İncirin anavatanı Türkiye olup, buradan Suriye Filistin ve daha sonrada Ortadoğu üzerinden Çin ve Hindistan’a yayılmıştır.
Türkiye, incir üretimi ve bunun yanında ekolojinin yaptığı olumlu etkilerle sağlanan kaliteyle birlikte dünyada rakipsiz bir ülke konumundadır. Ülkemiz incir üretiminde Ege bölgesi ve bu bölge içinde Aydın ili bir marka olarak öne çıkmıştır. Meyvesi, ağacı, yaprağı ve sütüyle incir, günümüze bütün kültürlerde varlık, yaşam, güç, verimlilik, bolluk-bereket, bilgelik, aydınlık gibi pek çok simgeyi karşılamıştır. İncirle ilgili çeşitli adlandırmalar vardır. Anadolu’da halk arasında “yemiş” olarak da adlandırılan incir, aynı zamanda “ballı darı”, “bardacık” gibi isimlerle de tanınmaktadır.
Bitkisel Özellikleri
Ağaçlar ortalama 8-10 metre yüksekliğinde yayvan ve seyrek bir taç oluştururlar. Dalları gevrek yapıda olup genelde kül rengindedir. Dallar meyilli olarak büyür ve meyvenin ağırlığıyla sarkık bir şekil alır. İncirin dal sistemini teşkil eden sürgünler, bir yıllık dalların tepe gözlerinden meydana gelmektedir. Birçok incir çeşidinde dallar uçtan sürmektedir. İncirde çiçek ve odun gözleri aynı sürgün üzerindeki yaprak koltuklarında meydana gelmektedir.
İncirin kökleri gevrek yapıdadır. Kökleri dallı ve dağınık olmakla birlikte çok derinlere kadar gelişebilmektedir. Kuvvetli bir kök yapısına sahiptir.
Yapraklar genelde el biçiminde, parçalı, tüylü ve değişik şekillerde olmaktadır. Çok derin dilimli olup dilim sayısı 3-5 arasında değişmekle birlikte genellikle 5’dir (Şekil 1).
Kültür incirlerinden dişi incirlerde bir çiçek kılıfı içerisinde yalnız normal dişi çiçekler bulunmaktadır. Erkek incirlerde sadece erkek çiçekler fonksiyonel olduğundan kültür incirleri dioik yapı göstermektedir. Kültür incirlerinin orijinini oluşturan yabani incirlerde (F. carica erinosyce) bir çiçek kılıfı içerisinde hem erkek ve hem de dişi çiçek bulunduğu için bu formlarda erkek ve dişi ağaç şeklinde iki eşeylilik bulunmamaktadır. İncirde, normal dişi çiçek ve gal çiçeği olmak üzere iki tip dişi çiçek bulunmaktadır. Bunlar morfolojik ve biyolojik olarak birbirinden farklı özelliktedir. Normal dişi çiçeklere 5 parçalı bir perigon ve stil kısmı uzun bir dişi organ bulunurken; gal çiçeklerinde dişi organın stil kısmı çok kısa ve yumurtalığı daha iri ve yuvarlaktır. Perigon, çanak ve taç yaprakların farklılaşmaması, yani aynı şekil ve aynı renkte olmasıyla meydana gelen çiçek yapısı demektir. Normal dişi çiçeklerde döllenmenin gerçekleşmesi sonucunda içi dolgun çekirdekler meydana gelir. Gal çiçekleri ise ilek sineğinin yumurtlamasına ve bu yumurtalardan çıkan larvaların beslenmesine hizmet etmektedir. İncirin erkek çiçeklerinde 3-5 parçalı bir perigon ve birbirinden ayrı 3-5 adet erkek organa sahiptirler. İncir, çiçek kılıfının büyümesi ve etlenmesi ile meydana gelmiş yalancı bir meyvedir. İncirin meyvesi yuvarlakça, armudumsu ya da topaç şeklinde olabilmektedir. Sap kısmı ince, uç kısmında ufak bir delik (ostiolum) bulunmaktadır. Meyve rengi yeşil, yeşilimtrak sarı, patlıcan, açık veya koyu mordur. Erkek incirlerde meyve olgunlaştığı zaman yumuşamakta ancak yenilebilme özelliği taşımamaktadır. Bunlar ilek meyvesi olarak kullanılmaktadır. Dişi incirlerde meyve olgunlaştığında kılıfın dış kısmı meyve kabuğunu, iç duvarları ile çiçek kısmı ise meyve eti kısmını oluşturmaktadır. İncirin gerçek meyveleri olan cevizcikler (çekirdekler) bu lapa (meyve eti) içerisinde yer almaktadırlar.
Şekil 1. İncir yaprağı, meyvesi
Döllenme Biyolojisi
İncirde döllenme erkek ve dişi çiçeklerin kapalı bir çiçek kılıfı içerisinde olmasından dolayı döllenme ilek sineği, Blastophaga psenes L., denilen ve erkek incirlerle simbiyoz halde yaşayan bu böcek sayesinde olur. Döllenme biyolojisi açısından dişi incirleri 4 tipe ayrılır.
- Döllenmeye gerek göstermeden partenopkarpik olarak, normal yemeklik ilkbahar ve yaz ürünü verenler (sofralık incirler).
- Ürün vermek için mutlaka döllenmeye ihtiyaç gösterenler (kurutmalık incirler).
- İlkbahar ürünü (Yelloplar) için döllenmeye ihtiyaç göstermedikleri halde, yaz ürününü (İyiloplar) olgunlaştırmak için döllenmeleri gerekenler (San Pedro tipi).
- İlkbahar ürünü için döllenmeye ihtiyaç gösterdikleri halde, yaz ürününü döllenmeden olgunlaştıranlar (Adriyatik tipi).
Erkek ve dişi incirler ağaçları diğer meyve türlerinde olduğu gibi tek bir çiçeklenme ve meyve bağlama periyodu yoktur. Bütün vegetasyon süresince devam eden çiçeklenme söz konusudur. Birbirini izleyen şekilde, yılda 3 kez çiçeklenme ve üç kez ürün meydana getirmektedirler.
Erkek incir çeşitlerinin meydana getirdiği üç ürün:
1. İlek ürünü (İlkbahar ürünü): Bir önceki büyüme mevsiminde oluşmuş sürgünler üzerindeki uyur gözlerden ilkbaharda meydana gelir ve yaz mevsiminde olgunlaşır. Bol miktarda çiçek tozu meydana getirir. Dişi incirlerden ürün eldesinde kullanılır (ilekleme). Yetiştiricinin ihtiyaç duyduğu üründür.
2. Ebe ürünü (Yaz ürünü): Yaz mevsimindeki büyüme dönemi içerisinde oluşur ve olgunlaşır. Polen miktarı boğa ürününe göre çok daha fazladır.
3. Boğa ürünü (Kış ürünü): Vegetatif büyüme durduğunda meydana gelir. Kış boyunca dormant halde kalır. Sıkı ve sert dokusuyla arıcığı kış soğuklarından korur. Erkek çiçek ve buna bağlı olarak polen miktarı azdır.
Dişi incir çeşitlerinin meydana getirdiği üç ürün:
1. Yel Lop (İlkbahar Ürünü): Yel lop, emziklerin uç kısımlarındaki ve daha aşağıdaki çiçek gözlerinden mart ayında meydana gelmektedir. Dişi çiçekler nisan ayında olgunlaşmaktadır. Bu ürün kurutmalık incirlerde genel olarak olgunlaşmadan dökülmektedir. Bununla birlikte bazı incir tiplerinde bu ürün haziran ayında olgunlaşır ve tüketime sunulur. Genellikle bu gibi meyveler partenokarp olarak meydana gelir. Bazı çeşitlerde esas ürünü teşkil eder.
2. İyi Lop (Ana Ürün, Yaz Ürünü): Bu ürün genel olarak o yılın sürgünleri üzerinde yaprak koltuklarında beliren çiçek gözlerinden mayıs ayı içerisinde meydana gelmektedir. Bu üründe doğuştan 35-40 gün sonra dişi çiçekler haziran ayı içerisinde döllenebilecek olgunluğu ulaşır. Bu zamanda meyveler iri fındık-ceviz iriliğindedir. Meyvenin esas olgunlaşması ağustos-ekim ayları arasında olur. İyi lop ürünü kurutmalık incirlerin ekonomik değere sahip ana ürününü teşkil eder. Olgun meyvelerin derimi çeşitlere göre bir iki ay devam eder, bol ürün verir.
3. Son Lop (Sonbahar Ürünü): Bu ürün o yılın sürgünleri üzerindeki çiçek gözlerinden ağustos sonlarında doğar. Dişi çiçeklerin olgunlaşması eylül ayı içerisindedir. Meyvelerin olgunlaşması sonbaharın sonuna doğru kasım ayına rastlar. Bu ürün genel olarak fındık iriliğine gelince dökülür. Bazı çeşitlerde ve iklimin sıcak geçtiği yıllarda bu ürün olgunlaşabilir. Bazen de kışı ağaç üzerinde geçirerek ilkbaharda (mart ayında) olgunlaşır. Bazı tiplerde ve iklimin uygun olmadığı yerlerde bu ürün hiç meydana gelmez.
Ekolojik İstekleri
İncir bir subtropik (ılıman) iklim bitkisi olup, kışları ılık, yazları sıcak ve kurak yerleri sever. Yıllık ortalama sıcaklığın 18-20 0C olmasını ister. Sıcaklığın, Temmuz-Eylül ayları arasında 25-300 C'nin altına, kış aylarında ise, -9 0C'nin altına düşmemesini ister. İncir ağacı -7, -8 0C'ye kadar dayanır. Soğuk yerlerde incir ocak şeklinde yetiştirilir. İncir ağacının ortalama yağış isteği 625 mm kadar olup, yağışın Kasım- Haziran ayları arasında olması ve kurutma mevsimi olan Temmuz-Eylül aylarının yağışsız ve bulutsuz geçmesini ister.
Çoğaltma Yöntemleri
İncir çelikleri kolay köklendiği için genellikle çelikle çoğaltılır. Bu amaçla çelikler 1,5-2,5 cm kalınlığındaki 1 yıllık sürgünlerden üst kısmı boğumun hemen üstünden, alt kısmı boğumun hemen altından, öz gözükmeyecek şekilde 25-30 cm uzunluğunda kesilerek hazırlanır. Çelik dikimi, ocak-şubat aylarında yapılabilir. İncir çelikle çoğaltma kadar yaygın olmasa da daldırma ve dip sürgünleriyle de çoğaltılır.
Bahçe Tesisi
Ege bölgesinde Sarılop kurutmalık incir çeşidi çoğunlukla kapama bahçe şeklinde yetiştirilir. Son yıllarda, Marmara Bölgesinde de sofralık Bursa Siyahı incir çeşidiyle kapama bahçeler tesis edilmiştir. Ancak, öteki bölgelerde incir sınır ağacı olarak veya zeytin, asma, antepfıstığı gibi meyve türleriyle birlikte dikilir.
Budama
İncir ağacında budama çoğunlukla ihmal edilmektedir. İncir budanmadığı zaman, verimden düşmekte ve kalite bozulmaktadır Ağaçlar yapraklarını döktükten sonra kış budaması; yaz aylarında sürgünlerin seyreltilmesi, uç alma, eğme, bükme işlemleri yapılır. Ağacın havalanmasını ve sağlıklı dalların yeniden gelişmesini sağlamak için, her yıl mutlaka budama yapılmalıdır.
Toprak İşleme
Toprak işleme, özellikle sulanmayan bahçelerde verimliliğin artması ve özellikle kuru incirlerde meyve kalitesinin iyileştirilmesi açısından önem taşır. Toprak işlemesi, sulanmayan bahçelerde ilkbaharda ve sonbaharda olmak üzere yılda en az iki kez yapılmalıdır. Yıllık yağışın yeterli olmadığı yıllarda (yağış miktarının 550 mm’nin altına düşmesi durumunda) yazın 1-2 sulama yapılmalıdır.
İlekleme (Dölleme)
Kurutmalık incirlerde meyve tutumunu sağlamak için erkek incir ağaçlarından alınan ilek meyvelerinin içlerindeki ilek arıları ile birlikte dişi incir ağaçlarına asılması olayına ilekleme denir. İlekleme, doğuşları birbirini izleyen çiçekleri döleyebilmek için, 4-7 gün aralıklı olarak bazen iki veya üç kez yapılabilir. İlek atımı, meyveler fındık ile ceviz iriliği arasında iken uygulanır. Plastik bir filenin içerisinde 3-4 adet meyve konarak ağacın 3-4 yerine bu fileler asılmalıdır (Şekil 2). Kullanılacak ilek miktarı, ağacın yaşına, ilek çeşidine (taşıdığı ilek sineği miktar ve kalitesine) göre değişir. Ülkemiz ilek incirleri varyasyonu açısından zengindir. Ak İlek, Abalı, Kara Erkek, Hamza, Kıbrıslı ve Mor Demirtaş ileklemede kullanılan erkek incir çeşitleridir.
Şekil 2. İncirde ilekleme
Hasat
Sofralık incirler, çok fazla yumuşamadan, çiğ düşmeyen yerlerde sabah şafakla birlikte, çiğ düşen yerlerde ise çiğ kalktıktan sonra yapılmalıdır. Derim, meyvelerin kabukları ve sapları zedelenmeden hafifçe bükülerek yapılmalıdır. Taze incir hasadında meyve daldan sapıyla birlikte ve kabuğu yırtılmamış olarak kopartılmalıdır.
Kurutmalık incirler ise, ağaç üzerinde iyice olgunlaşıp kuruduktan ve yere düştükten sonra toplanır. Bu dönem, yaklaşık olarak ileklemeden 45-50 gün sonrasına karşı gelmektedir. Toplama işlemi bir günde birkaç kez ve çiğ kalktıktan sonra yapılmalıdır.
Hastalık ve Zararlıları
Çelik Marazı, İncir Mozaik Virüsü, Kök Çürüklüğü ile Soğuk ve Güneş Zararı incirde görülen hastalıklardır.
Nematodlar, Kanlı Balsıra, Kırmızı Örümcek, Ekşilik Böcekleri, Sirke Sinekleri ve Akarlar incirde görülen zararlılardır.
En önemli incir hastalıklarından olan çelik marazı ile mücadele için hastalıklı ağaç dalları kesilip, yakılmalıdır. Kesilen yerlere uygun bir fungusit çözeltisi sürülmelidir. Hasta ağaçlardan çelik ve aşı kalemi alınmamalıdır. Budamada kullanılan aletler bir ağaçtan diğerine geçerken dezenfektan çözeltiye batırılmalıdır.
Depolama
Taze incirler, 0°C ve %85-90 bağıl nemde iki hafta süreyle depolanabilirler. Ön soğutma işleminin yapılması depolama süresini uzatır. Soğukta muhafaza sırasında meyvede donmanın meydana gelmemesi için sıcaklığın -2,7° C’ nin altına düşmemesi gerekmektedir. Bursa Siyahı çeşidi, Sarılop çeşidine göre daha uzun süre depolanabilir. Kuru incirler, depolamaya alındıklarında nem içeriği %22’den düşük olmalıdır. İncirler kasalar içinde, direk güneş ışığı almayan serin ortamlarda depolanmalıdır.